1) شور   2) سه گاه    3) چها رگاه    4) همایون     5) ماهور    6) نوا     7)راست پنجگانه   

دستگاه شور :
دستگاهی بسیار قدیمی است و مبنای بیشتر موسیقی ها ی محلی درایل هابه شمار می رود . و متعلقات بسیاری دارد . ابوعطا ،دشتی ، بیات ترک و افشاری ریشه در شوردارند. شور بزرگترین وجامع ترین دستگاه موسیقی ایرانی است . اگر مینور تئوریک رادر موسیقی غربی در نظر بگیرید وفاصله ی دو م آن را ربع پرده پایین بیاوریم ،تنالیته ی شورایجاد می شود،دراثر همین تفاوت اندک ، تغییری بسیار شگرف در تنالیته ایجاد می شود .روح کلی حاکم بر شور حزن و اندوه و غم بسیار است . تاآنجا که مرحوم روح الله خالقی معتقد است : «کدام ایرانی است شوررا بشنود و نوای غم انگیز آن را درک نکند؟»تصنیف کاروان اثر علی تجویدی درهمین تنالیته است . اگر فاصله ی دوم در مینور تئوریک را 5/0 پرده پایین بیاوریم ، شور کلاسیک خلق می شود . شو ر«امیراف » نمونه ای ازاین سبک خاص است

دستگاه سه گاه :
دستگاهی است حزن انگیز درعین اینکه می توان آن راشاد تصور نمود و بیشتر برای بیان اندوهی که به شادی می گراید استفاده می شود. اگر درتنالیته ی ماژور فاصله ی سوم و هفتم راربع پرده پایین بیاوریم ،تنالیته ی سه گاه به وجود می آید

دستگاه چهار گاه :
ویژگی بارز دستگاه چهارگاه روحیات مختلف و حتی متناقض آن می باشد ؛ درعین اندوه ، می تواند بسیارشاد هم باشد ؛ ضمن اینکه روحیات وحالات میهنی و سلحشوری و جنگ آوری درآن به خوبی نمایان است . تا آنجا که نقالان قدیم ، اشعار شاهنامه را دراین مایه می خوانده اند . درتعزیه ی سنتی ایران نیز هر نقشی دستگاه و آواز مخصوص به خودراداشته است:
«حضرت عباس باید چهارگاه بخواند » تصنیف «مبارک باد»هم که زینت بخش مجالس ازدواج ایرانیان است – که قطعاً هیچگاه جایگزینی نخواهد یافت – درهمین مایه می باشد .اگر درمینور هارمونیک ، فاصله ی پنجم را تونیک قراردهیم و فاصله ی چهارم را – که حالا نسبت به تونیک جدید فاصله ی هفتم می شود – نیم پرده بالا بیاوریم ، مایه ی اصلی چهار گاه بوجود آمده است

دستگاه همايون :
دستگاهی بسیار دلنشین که نه حزن واندوه شور راداردونه فرح بخشی ماهور را . همایون بعد ازشور ، یکی ازوسیع ترین دستگاههای ایرانی است که بیات اصفهان متعلق به همین تنالیته است .
برای کسانی که موسیقی ایرانی را به طور کاملاً حرفه ای دنبال نکرده باشد، تفکیک همایون ازبیات اصفهان بسیار دشوار است . زیرا هردو از لحاظ فواصل منطبق بر مینور هارمونیک در موسیقی مغرب زمین می باشند . ازاین رو بسیار زیبا می توان آن را طبق اصول علمی هارمونیزه کرد . آهنگ فولکلور«دختر بویراحمدی » نمونه ی خوبی ازگوشه ی شوشتری دستگاه همایون است

دستگاه ماهور :
احساس شجاعت ، شادی و امیدواری وپیشرفت در زندگی در آن نمایان است . با وجود شباهت بسیار زیاد وانطباق بر مایه ی ماژوردر موسیقی غربی ، ازلحاظ حس و حال بسیار متفاوت است و باید اعتراف کرد ازلحاظ شاد بودن ، به پای ماژور نمی رسد .علت هم مشخص است؛ روح غم واندوه حاکم برکل موسیقی ایران، این دستگاه راهم شامل می شود . تصنیف زیبای مرغ سحر ، اثر مرتضی نی داوود با شعر زیبای ملک الشعرای بهار نمونه ی بسیار خوبی برای ماهوراست

دستگاه نوا :
فواصل و درجات دستگاه نوا با شور مشابه است و فقط نت اصلی آن با دستگاه وتنالیته ی شورفرق دارد . شباهت بسیار زیاد آن به شور ، تشخیص وتمیز آن دو را ازهم مشکل می سازد .

دستگاه راست پنجگاه :
یکی از قدیمی ترین دستگاه های ایرانی است به نظر می رسد اصل ومنشأ آن به زمان ساسانیان برسد . می توان گفت دستگاهی کاملاً ایرانی است . خصوصیات این دستگاه به ماهور شباهت بسیاردارد . درواقع ترکیبی است ازچنددستگاه مختلف وبه همین دلیل «پنجگاه » نام دارد . حتی نوازندگان سازهای ایرانی نیز بایستی احتیاط کامل را به خرج دهند تا وارد ماهور نشوند واین خود دلیلی است برشباهت بسیار این دو.

 دشتی ، ابوعطا ، بیات ترک ، افشاری  و بیات اصفهان

آواز دشتي : 
 یکی ازنغمه های دستگاه شور است که خود استقلال نیمه کاملی دارد . بسیاری ازآهنگ های نوین ایرانی ونیز بسیاری ازملودی های پاپ دراین تنالیته اجرا شده اند . روحیات متفاوت دشتی ازخصوصیات آن است . شدت حزن آن به پای شور نمی رسد و به نوعی شادتر است . ازلحاظ ساختاری شبیه به شور می باشد .
ساخته شدن برخی تصنیف ها و آهنگ ها دراین نغمه ، باعث شده روحیات میهنی نیزبه ذهن متبادر شود . ازمعروف ترین این آهنگ ها «ای ایران» اثر مرحوم روح الله خاتمی با شعری ازحسین گل گلاب وسرود «ای وطن » ساخته ی علینقی وزیری می باشند

آواز ابوعطا :
به آن «سارنگ » ، «سارنج »و یا  «دستان عرب »نیز می گویند . آوازی است بازاری که میان توده ی مردم رواج کامل دارد . ازلحاظ ساختاری شبیه به شور است وتنها تفاوت آن در توقف مکرر روی درجه ی چهارم ودوم است

آواز بيات ترك :
بسیار یکنواخت وعامه پسند است و در میان مردم رواج دارد . عارف قزوینی آن را «بیات زندی » نیزخوانده است . اگر درگام ماژور فاصله ی سوم راربع پرده بم کنیم، مایه ی بیات ترک بدست می آید ؛ که تفاوت آن با سه گاه در توقف زیاد در بیات ترک برروی درجات چهارم وسوم است که همین توقف ها حال و هوای متفاوت بیات ترک ازسه گاه را باعث می شود . ازلحاظ محتوای غم و شادی ، بیشتر به سمت شادی وگشادگی خاطر سوق دارد تا به غم . به نوعی بعد ازماهور از شادترین دستگاههای ایران است . اذان بیات ترک باصدای آقای مؤ ذنی ،معروف ترین اذان در کل ایران می باشد که لطافت خاصی دارد

آواز افشاری :
آوازی است از دستگاه شورکه نغمه های دردناک دارد . گام آن به سه گاه نزدیک ترازشوراست .بدین ترتیب که اگر درجه ی هفتم مایه ی ماژور راربع پرده بم کنیم توانسته ایم به حال وهوای کلی حاکم برافشاری پی ببریم

آواز بيات اصفهان :
نام گوشه ای است دردستگاه همایون که به علت گستردگی زیاد به صورت یک دستگاه در آمده است . فاصله ی چهارم دستگاه همایون ،نت تونیک برای بیات اصفهان است. به عبارت بهتر اگر مینور هارمونیک را به مثابه ی بیات اصفهان بگیریم . فاصله ی پنجم آن تونیک برای دستگاه همایون است . و این نکته شباهت فوق العاده ی دو دستگاه را می رساند.پیش در آمد اصفهان ساخته ی مرتضی نی داوود یکی اززیباترین نغمه هایی است که دراین مایه ساخته شده است و مرحوم مرتضی حنانه تنظیمی بسیار زیبا از آن ، برای تیتراژ سریال هزاردستان ساخته وپرداخته کرده است ،همچنین تصنیف «تابهار دلنشین» و«بوی جوی مولیان»اثرروح الله خالقی نمونه های زیبایی ازاین مایه ی دلنشین موسیقی ایرانی هستند